I.TBMM dönemi, Büyük Millet Meclisinin açıldığı 23 Nisan 1920 ile yeni seçimler öncesi son oturumun yapıldığı 15 Nisan 1923 tarihleri arasındaki dönemi kapsar.
Büyük Millet Meclisi, Misak-ı Milli’nin kabul edilmesinin ardından 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgal edilmesi ve Osmanlı Mebusan Meclisinin kapatılması sonucunda, ulusal bağımsızlığı sağlamak ve yurdu düşman işgalinden kurtarmak amacıyla Ankara’da açıldı.
Dönemin Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi’nin önerisiyle Hacı Bayram Veli Camii’nde kılınan Cuma namazının ardından açılan Meclis’in üye sayısı ilk olarak115 kişiydi.
İlk meclisin açılış konuşmasını en yaşlı üye sıfatıyla Sinop Milletvekili Şerif Bey yaparken, onun başkanlığında yapılan oylamada Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Paşa, Meclis Başkanı seçilerek ilk meclis başkanı oldu.
Meclisin alacağı isim konusunda, “Kurultay”, “Meclis-i Kebir” ve “Meclisi Müessisan” gibi isimler önerilse de, “Millet Meclisi” isminde mutabık kalındı. Daha sonra 8 Şubat 1921’de yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle bu isim bugünkü halini almış oldu: Türkiye Büyük Millet Meclisi.
I. TBMM’nin Özellikleri
I.TBMM’nin en önemli özelliği yeni bir devletin temellerini atması nedeniyle “kurucu meclis” özelliği taşımasıdır. Nitekim bu dönemde düşmanla savaşmak için “düzenli ordu” tesis edilmiş ayrıca “Teşkilat-ı Esasiye” adında yeni bir anayasa onaylanarak yürürlüğe sokulmuştur.
I.TBMM, “güçler ayrılığı” prensibiyle değil, dönemin “olağanüstü” savaş koşulları sebebiyle ve hızlı karar alabilmek maksadıyla “güçler birliği” prensibiyle çalışmıştır. “Meclis Hükümeti” sistemi olarak da anılan bu sistemde “yasama-yürütme ve yargı” yetkilerinin tamamı mecliste toplanmıştır. Meclis Başkanı hükümetin de başkanı olarak çalışmıştır. Bakanlar ise mecliste görevli milletvekilleri içinden ve yine meclis tarafından tek tek seçilmiştir.
Bütün bunlarla birlikte I.TBMM, “ihtilalci ve savaşçı” bir meclistir. Gerek yurdu işgal eden düşmanlara karşı “Kurtuluş Savaşı” yürütmüş, gerekse de, düşmana karşı “teslimiyetçi” bir tutum içerisinde bulunan “saltanat rejimi” ni kaldırarak, Osmanlı Devletini resmi olarak sona erdirmiştir.
Diğer önemli özellik, meclisin “demokratik” niteliğidir. I. TBMM, üyelerin halk tarafından seçildiği ve farklı fikir ve düşüncelerin içinde barındığı bir yapıdadır. Birçok konuda ciddi muhalefetle karşılaşılmıştır. I. TBMM döneminde her ne kadar “siyasi partiler” bulunmasa da, meclis içinde yer alan gruplar aracılığıyla farkı görüş ve fikirler temsil edilme imkanı bulmuştur. Bu gruplardan önemlileri kısaca şunlardır:
- Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa’dan yana olanların oluşturduğu “Müdafaa-i Hukuk Grubu” ve “İstiklal Grubu”
- Eski İttihat ve Terakki üyelerinin oluşturduğu “Tesanüt Grubu”
- Sovyet rejiminden etkilenen ve Çerkez Ethem yanlılarından oluşan “Yeşil Ordu Grubu” (Bu grup “Yeni Dünya” ve “Seyyare” isimli gazeteler çıkarmıştır.)
- Yine Sovyet rejiminden etkilenerek Anadolu’da da bu düzene benzer bir düzenin kurulmasını isteyenlerin oluşturduğu “Halk Zümresi” grubu.
- Diğer taraftan Meclisin çalışmaya başlaması ve yeni kanunlar yürürlüğü koymaya başlamasıyla birlikte, meclisteki gruplaşma daha belirgin bir hal almaya başlamış ve I. TBMM’de temelde iki önemli grup ortaya çıkmıştır. Bunlar Meclis Başkanı Mustafa Kemal’den yana olanların oluşturduğu “I. Grup” ve Mustafa Kemal’e muhalif olanların oluşturduğu “II. Grup” tur.
- II. Grup olarak anılan muhalifler, Mustafa Kemal Paşa’nın şahsında gerçekleşen yetki toplaşmasına karşı çıkmışlar ve “meclisin üstünlüğü ilkesi” ni gerekçe göstererek Mustafa Kemal Paşa’nın çeşitli uygulamalarına karşı muhalif bir tutum sergilemişlerdir.
I. TBMM Dönemi Gelişmeleri
I.TBMM dönemi gelişmelerinin en başında isyanlar gelir.
Mecliste yürütülen kurtuluş mücadelesine çeşitli nedenlerle karşı olanlar tarafından çıkarılan pekçok isyana karşı da mücadele etmek zorunda kalmıştır. Nitekim Meclisin çıkardığı ilk kanunlardan biri de varlığını ve otoritesini kabul ettirebilmek amacıyla 29 Nisan 1920’de çıkardığı “Hıyanet-i Vataniye” kanunudur. Eylül ayında ise “İstiklal Mahkemeleri” kurulmuş ve “Firariler Hakkında Kanun” çıkarılmıştır.
Bu isyanların en önemlileri, düzenli ordunun kurulması sırasında meclisin emrine girmeye yanaşmayan Çerkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe gibi Kuvayı Milliyecilerin çıkardığı isyanlardır. Diğer önemli isyanlar ise kısaca şunlardır:
- Anzavur Ayaklanması,
- Şeyh Eşref Ayaklanması,
- Düzce Ayaklanmaları,
- Yozgat Ayaklanmaları,
- Yıldızeli Ayaklanması,
- Konya Ayaklanması,
- Cemil Çeto Olayı,
- Milli Aşireti Ayaklanması,
- Koçgiri Ayaklanması.
I.TBMM döneminin diğer önemli gelişmesi, İstanbul Hükümeti ile İtilaf Devleti arasında 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevr Antlaşmasıdır. Meclis, 19 Ağustos 1920’de toplanarak İstanbul Hükümetinin imzaladığı bu antlaşmayı tanımadığını duyurmuş ve antlaşmaya imza koyan “Saltanat Şurası” üyelerini vatan haini sayarak vatandaşlıktan çıkarmıştır.
I.TBMM döneminde yaşanan diğer önemli gelişmeler ise maddeler halinde kısaca şunlardır:
- Düzenli ordunun kurulması,
- Ermenilerle Gümrü Barış Antlaşmasının imzalanması ve Doğu Cephesinde savaşın sona ermesi,
- Antep, Urfa ve Maraş’ta halk direnişiyle düşman işgalinin sona erdirilmesi,
- Birinci İnönü Zaferi (16 Mart 1921)
- Teşkilat-ı Esasiye Kanunun Kabulü (20 Ocak 1921)
- Londra Konferansı (21 Şubat-12 Mart 1921)
- Afganistan ile Dostluk Antlaşması (1 Mart 192=
- İstiklal Marşının Kabulü (12 Mart 1921)
- Moskova Antlaşması (16 Mart 1921)
- İkinci İnönü Zaferi (8 Nisan 1921)
- Kütahya-Eskişehir Savaşları (10-24 Temmuz 1921)
- Sakarya Meydan Muharebesi (23 Ağustos-13 Eylül 1921)
- Büyük Taarruz (26-30 Ağustos 1922)
- Mudanya Mütarekesi (11 Ekim 1922)
- Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922)
Yeni Türk devletinin kurucu meclisi olarak kabul edilen ve I. Meclis, 1 Nisan 1923’te aldığı seçim kararı sonrasında 15 Nisan 1923’te son oturumunu yapmış ve dağılmıştır. 11 Ağustos 1923’de ise II. TBMM dönemi başlamıştır.
I. TBMM döneminde yeni devletin temelleri atılırken ve ülke düşman işgalinden kurtulurken; ilk esaslı icraatı Lozan Barış Antlaşmasını onaylamak olan II. TBMM’yle birlikte, yeni rejimin esaslarını belirleyecek pek çok devrim ve yenilik hayata geçirilecektir.