Bu yazımızda İzmir İktisat Kongresi kısaca incelenecek ve İzmir İktisat Kongresi’nin amacı, önemi ve kararları hakkında özet bir bilgi verilecektir.
İlk olarak İzmir İktisat Kongresi ne zaman toplandı? ya da İzmir İktisat Kongresi ne zaman yapıldı? sorularına cevap verelim:
Birinci Türkiye İktisat Kongresi olarak da adlandırılan İzmir İktisat Kongresinin tarihi 17 Şubat 1923‘dür.
İktisat Kongresi’nin İzmir’de toplanmasının amacı, İzmir’in büyük bir ticaret merkezi olmasının yanında Yunan ordusunun yakıp yıktığı İzmir’i gazetecilere, Anadolu insanına ve yabancılara göstermektir.
Başkanlığını Kazım Karabekir’in yaptığı kongreye tüccar, sanayici, esnaf, çiftçi ve işçilerden oluşan 1135 üye katılmıştır. Kongre’de Azerbaycan ve Sovyetler Birliği elçileri de bulunmuştur.
Kongre’de alınan kararlar, İttihat ve Terakki Fırkası tarafından Birinci Dünya Savaşı yıllarında uygulanmış olan Milli İktisat politikasından izler taşır. Milli İktisat Politikası, Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcında kapitülasyonların kaldırılmasının ardından yürürlüğe konmuştur.
Bu politikanın amacı milli burjuvazi yaratmaktır. Bu amaca ulaşmak için devletin bütün iktisadi hayata egemen olduğu, devlet eliyle sanayileşme çabalarının yürütüldüğü, ihracat ve ithalatın kontrol altına alındığı, iç piyasanın korunduğu bir iktisat siyaseti uygulanmıştır.
Ancak Birinci Dünya Savaşı’nın kaybedilmesi, milli iktisat politikasını kesintiye uğratmış ve bu süreçte kapitülasyonlar yeniden yürürlüğe konmuş ve ekonomi yeniden yabancı hâkimiyetine girmiştir.
Ancak Milli Mücadele’nin askerî başarıyla sonuçlanması ve Lozan görüşmelerinin başlamasıyla birlikte ekonomi, memlekette yapılması gereken işlerin en başında görülmüştür. Bu amaçla milli menfaatlere hizmet edecek yeni bir ekonomik yapının inşasına başlanmıştır.
Böylece Milli Mücadele’nin başından beri takip edilen tam bağımsızlık anlayışına ekonomik bağımsızlık da dâhil edilmiştir. Kongre’nin açılışında uzun bir konuşma yapan Gazi Mustafa Kemal şu ifadeleri kullanmıştır:
Askerlik ve siyaset alanındaki başarılar ne derece büyük olurlarsa olsunlar, ekonomik başarılarla taçlandırılmadıkça sürekli olmazlar ve kısa zamanda eriyip giderler. Türkiye İktisat Kongresi çok mühimdir. Çok tarihidir.
İktisat Vekili Mahmut Esat Bozkurt ise yaptığı konuşma da, Türkiye’nin şartlarına göre bir iktisat siyaseti takip edileceğini ifade etti.
Buna göre, yeni iktisat siyaseti, ne “bırakınız geçsinler, bırakınız yapsınlar” mektebine ne de sosyalist, komünist, etaist (devletçi) veya himaye mekteplerine tabi olacaktı. Yeni Türkiye’nin yeni iktisadi koşullarına göre yeni bir iktisat siyaseti takip edilecek; Türkiye’nin kanunlarına uymak şartıyla yabancı sermayeye izin verilecekti. Ekonomik girişimler, kısmen devlet ve kısmen şahsi teşebbüs tarafından yerine getirilecek; memleketteki çeşitli sınıfların çatışmasını değil, dayanışması ve işbirliğini esas alacaktı.
İzmir İktisat Kongresinin Önemi
Kongre’nin toplandığı tarihlerde Lozan görüşmelerinin, kapitülasyonlar ve Misak-ı Milli konularında çıkan anlaşmazlıklar dolayısıyla kesintiye uğrayacak olması, kongrenin önemini arttıran önemli bir noktaydı.
Bu kongre aracılığıyla, İtilaf Devletleri’ne yeni devletin siyasi bağımsızlık kadar ekonomik bağımsızlığa da önem verdiği, kanunlara uymak şartıyla yabancı sermayeye müsaade edileceği ancak tam bağımsızlığın önündeki en büyük engellerden biri olan kapitülasyonlara asla izin verilmeyeceği mesajı verilmekteydi.
Kongre sonunda alınan kararlar neticesinde, karma diyebileceğimiz bir ekonomik model benimsenmiştir.
Bu modele göre, özel sektör teşvik edilecek, özel sektörün varlık göstermeyeceği alanlarda devletin ekonomik alandaki faaliyeti esas alınacaktır. Ayrıca özel sektörün gelişmesi için devlet desteği sağlanacaktır. I. Dünya Savaşı’nda hedeflenen ancak başarılamayan İttihat Terakki’nin devlet eliyle milli burjuvazi yaratma politikası böylece yeniden yürürlüğe konmuştur.
Kongre sonunda yayınlanan on iki maddelik sonuç bildirisinde, Misak-ı İktisadi Esasları adı altında bir giriş paragrafı ile milli hâkimiyet, memleketin imarı, orman yetiştirilmesi, madenlerin işletilmesi, eğitim, nüfusun çoğalması, sağlığın korunması ve çalışmak gibi konulardan bahsedilmiştir.
Yerli üretimin teşvik edilmesi, lüks ithalatın kısılması, tekelciliğin önüne geçilmesi temel ilkeler olarak belirlenmiştir.
Sonuç olarak,
İzmir İktisat Kongresi’nin amacı, yarı sömürge bir devlet yapısından, tam bağımsız bir yapıya geçişin sağlanması ve bunun kısa ömürlü olmaması için gerekli ilkelerin ortaya konulmasıdır. Bu amaca uygun bir şekilde, Kongre’de alınan kararlarının çoğunluğu, ilk dönem Cumhuriyet hükümetlerinin programlarında geniş bir şekilde yer almıştır.