ATÜT Kavramının Tanımı ve Genel Özellikleri
Batı toplumlarını açıklamak için geliştirdiği toplum modelleriyle (İlkel-Komünal Toplum, Antik Toplum, Feodal Toplum ve Burjuva Toplumu) Doğu toplumlarını açıklamakta güçlük çeken Karl Marx, bu nedenle çeşitli yazılarında doğu toplumlarının farklı bir üretim biçimine sahip olduğunu ileri sürmüş ve böylece yeni bir kavram geliştirmiştir.
Bu kavram, “Asya Tipi Üretim Tarzı” ya da “ATÜT” olarak bilinir.
Marx’ın bu kavramdan ayrıntılı olarak ilk bahsettiği yer, “Kapitalizm Öncesi Ekonomi Biçimleri ve Ekonomi Politiğin Eleştirisi” adlı eserinin Formen başlıklı bölümüdür.
Marx’a göre Asya Tipi Üretim Tarzına dayalı toplumların en belirgin özelliği, toprakta özel mülkiyetin yokluğudur. Toprağın mülkiyetinin devlete ait olduğu bu toplumlarda halk, toprağın sadece kullanma hakkına sahiptir.
Yaratılan “artı-değer” devlet tarafından vergi yoluyla ele geçirilir ve üreticiye sadece ihtiyacı kadar ürün bırakılır.
Bu nedenle, bireylerin sermaye biriktirme imkânı yoktur.
Durum böyle olunca, Asya Tipi Üretim Tarzına sahip toplumlarda, sınıflaşma görülmez. Yani farklı sınıflar ortaya çıkmaz ve sınıf ilişkileri gelişmez.
Bu toplumlardaki tek ayrılık, halk ve devlet (yani yönetici sınıf) arasındaki ayrılıktır.
Asya tipi üretim tarzına dayalı toplumların bir diğer önemli özelliği, bu toplumlarda ticaretin önemsiz oluşudur.
Üretim ekonomisinden ziyade tüketim ekonomisi anlayışının hakim olduğu bu toplumsal yapıda, üretimin amacı kar elde etmek değil, talebi karşılamaktır.
Tüm bu şartlar altında bu tarz toplumlarda kapitalizm ortaya çıkmaz, çıkamaz.
Türkiye’de ATÜT Tartışmaları ve Sosyalizm
Yukarıda genel hatlarıyla kısaca özetlemeye çalıştığımız ATÜT kavramı, 1960’lı yıllardan itibaren Türkiye sosyalist hareketinin önemli tartışma konularından biri haline gelmiştir.
Asya Tipi Üretim Tarzı konusunda Türkçe’de yayımlanan ilk yazı, Selahattin Hilav‘ın kalame aldığı “Asya-Tipi Üretim Biçimi Üzerine” başlıklı ve 1965 tarihli yazıdır.
Ardından 1967 yılında, Sencer Divitçioğlu, “Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu” başlıklı kapsamlı bir araştırma yayımlamıştır.
“ATÜT” tartışmaları bu isimlerle sınırlı kalmamış; Muzaffer Sencer, İdris Küçükömer, Kemal Tahir ve Niyazi Berkes gibi pek çok isim tarafından da bu konu üzerine eserler verilmiştir.
Sosyalizme giden yolun Osmanlının sahip olduğu ekonomik ve toplumsal yapıyı açıklamaktan geçtiğini savunan kimi Sosyalist düşünürler, ATÜT kavramını Osmanlı’daki üretim ilişkilerini anlamak ve açıklamak için kullanmışlardır.
Bu bağlamda ATÜT kavramı, sosyalizmi hedefleyen bir grup düşünce adamı için, sosyalizme geçiş konusunda yeni ve farklı stratejiler ortaya koyma imkânı olarak görülmüştür.
Batı’dan farklı bir tarihsel evrime sahip olduğumuzu savunan bu düşünürlere göre, Osmanlı Batı’daki gibi feodal bir toplumsal yapıya sahip olmadığından, kapitalizme geçişinin iç ve dış dinamiklerini üretememiş, az gelişmiş bir ülke olarak varlığını bir süre devam ettirdikten sonra, bu özelliklerini Türkiye Cumhuriyeti’ne aktarmıştır.
Bu bağlamda Türkiye’de sosyalizm, Batı’dakine benzer bir şekilde kurulamaz.
Çünkü ATÜT modelinin günümüze taşıdığı tarihsel miras nedeniyle, Türkiye’de sınıflaşma ve sınıflar arası mücadele görülmez. Dolayısıyla Batı’dakine benzer şekilde, sosyalist düzenin sınıf mücadelesi yoluyla kurulması imkansızdır.
Sosyalizmin kurulması açısından, Osmanlı toplumsal ve ekonomik yapısından kaynaklı olan bu problemi, böylece çözümlediklerini düşünen bu düşünürlerin, izlenmesi gereken yol konusunda aynı belirginlikte görüşler ileri sürdüklerini söylemek ise zordur.
İzlenmesi gereken yol konusunda ortaya konulan en belirgin görüş, Türkiye’de sosyalizmin sınıf bilincine sahip kitleler olmaksızın tepeden inme bir devrimle kurulabileceği tezidir.
Bu görüşe göre, Türkiye’de sosyalizme devlet eliyle ulaşmak, bunu yaparken de “zinde güçler” olarak adlandırılan “aydın-bürokrat kesim” den yani yönetici sınıftan yararlanmak en akıllıca yoldur.
ATÜT konusunda daha ayrıntılı bilgi için şu kaynakları okuyabilirsiniz: