Kanuni Sultan Süleyman’ın son sadrazamı olan Sokollu Mehmet Paşa, gerek Osmanlı Devleti’nin zirvede bulunduğu dönemi simgelemesi gerek askeri ve siyasi icraatları, gerekse de “Don-Volga Kanal Projesi” gibi vizyoner projeleriyle en büyük Osmanlı sadrazamlarından biri olarak kabul edilir.
Kanuni Sultan Süleyman döneminde ilk olarak Osmanlı Donanmasının Kaptan-ı Deryalığına getirilen Sokullu Mehmet Paşa, ardından Kanuni Sultan Süleyman’ın son yıllarında sadrazamlık makamına getirilmiştir. Bu makamı, II. Selim ve III. Murat dönemlerinde de koruyarak toplam 14 yıl (1565-1579) Osmanlı Devleti’nin Sadrazamı olarak görev yaptı.
Bu süreçte Sokollu Mehmet Paşa’nın başarılı yönetimi sayesinde imparatorluk gücünden bir şey kaybetmediği gibi yeni topraklar fethederek sınırlarını genişletti. Bu anlamda Sokollu, Osmanlı Yükselme Devrini devam ettiren bir sadrazam oldu.
1505 yılında Bosna’nın Sokoloviçi kasabasında doğan Sokollu Mehmet Paşa, 1519 yılında Devşirme Sistemi vasıtasıyla devşirilerek, çocuk denilebilecek bir yaşta Edirne Sarayına getirildi. Burada kendisine Mehmet adı verildi ve Türk ve Müslüman kültürü ile yetiştirildi.
Ardından İstanbul’a gönderilerek, Topkapı Sarayı’nın Enderun Bölümünde çeşitli görevlerde bulundu.
1541’de Kapıcıbaşılığa yükselen Sokollu Mehmet Paşa, 1546’da saray hizmetindeki başarısı nedeniyle Kaptan-ı Deryalığa getirildi. Kaptan-ı Deryalığı sırasında Trablusgarp Seferi‘ne katıldı, İstanbul Tersanesini genişletti ve yeniledi.
1549’da gelindiğinde ise vezirliğe yükseltilerek, Rumeli Beylerbeyi olarak atandı.
1553’te Nahçıvan seferinde, komutasındaki Rumeli askerleriyle büyük başarılar gösteren Sokollu Mehmet Paşa, sefer dönüşünde bir kez daha terfi etti ve Divan-ı Hümayun’a katılan Kubbealtı Vezirleri arasına katıldı.
Nihayet, önce Rüstem Paşa‘nın ardından Semiz Ali Paşa’nın ölümüyle sadrazamlığa 1565 yılında Sadrazamlığa getirildi.
Bu tarihten ölümüne kadarki 15 yıl boyunca Osmanlı devletinin idaresini fiilen elinde tuttu.
Ayrıca Sokollu, 1561’de üçüncü vezir iken Kanuni Sultan Süleyman’ın torunu ve Sultan II. Selim’in kızı olan Esmehan Sultan ile evlenmiş ve böylece “damat” sıfatıyla da önemli bir güç elde etmişti.
Diğer taraftan Kanuni’nin oğulları arasındaki taht mücadelesinde de hep Selim’den yana olmuştu. Böylece Kanuni öldükten sonra da Sadrazamlık makamını koruyan Sokollu, daha pasif bir padişahlık sergileyen II. Selim döneminde, fiilen devletin başındaki isim oldu.
Bundan sonraki süreçte pek çok askeri başarıya imza atan Sokollu Mehmet Paşa’nın bu başarılarını özetleyecek olursak;
- Kanuni Sultan Süleyman’ın son seferi olan 1566 Zigetvar Seferinde yer aldı. Padişahın bu sefer sırasında ölmesi üzerine fiilen ordunun başına geçti ve Zigetvar Kalesini fethetti.
- Aynı yıl Cenevizlilerin kontrolündeki Sakız adası fethedildi.
- 1570’de Kıbrıs adası fethedildi.
- Kıbrıs’ın Osmanlı egemenliğine girmesi üzerine biraraya gelen Haçlı Ordusu 1571’de İnebahtı Deniz Savaşında Osmanlı donanmasını ağır bir yenilgiye uğrattı. Ancak Sokollu bu yenilgi üzerine tarihe geçen şu cümleleri söyledi “Biz Kıbrıs’ı almaklasizin kolunuzu kestik, siz de donanmamızı yenmekle bizim sakalımızı traş etmiş oldunuz. Kesilen kolun yerine başkası gelmez; fakat tıraş edilen sakal daha gür olarak çıkar.” Nitekim Osmanlı yaklaşık 6 ay içinde Venediklileri yenilgiye uğratarak, İnebahtının ardından kaybettiği Akdeniz egemenliğini geri aldı.
- 1574’te Tunus fethedildi. Böylece Mısır’dan Fas’a kadar bütün Kuzey Afrika Osmanlı egemenliğine girmiş oldu..
Sokullu Mehmet Paşa, 1574’te ölen II. Selim’in yerine geçen III. Murat döneminde de sadrazamlığını sürdürmeye devam etti.
Ancak artık eski gücünde değildi. Padişah III. Murat onun karşıtlarıyla iş birliği halindeydi. Ancak Sokullu bu dönemde de bazı siyasal başarılara imza atmaya devam etti.
Fas’ı Portekiz akınlarından kurtarırken; Avusturya’nın saray içi entrikalarını etkisiz hale getirdi. Fakat amcasının oğlu Budin Beylerbeyi Mustafa Paşa’nın sudan bir sebeple idam ettirilmesi, Sokollu üzerindeki baskıları gittikçe arttırdı.
Nihayet Sokollu Mehmet Paşa, 1579 yılında bir yeniçeri tarafından öldürüldü ve Eyüp’te defnedildi.
Birçok tarihçi Sokollu Mehmet Paşa’nın ölümüyle; Fatih Sultan Mehmet, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sülayman devirlerini içine alan Osmanlı’nın en parlak devrinin sona erdiğini kabul eder.
Büyük askeri ve siyasi başarılara imza atan Sokullu Mehmet Paşa, hayata geçirmeyi planladığı projeleriyle de ne kadar büyük bir devlet adamı olduğunu göstermişti.
Sokollu, Kazan ve Ejderhan hanlıklarını alarak Türkistan’a kadar ilerlemek ve buralarda yaşayan Türkleri Osmanlı İmparatorluğu içine dahil etmek istedi.
Bu amacı gerçekleştirebilmek amacıyla Volga ve Don ırmaklarını bir kanalla birleştirmeyi ve donanmayı Karadeniz’den Hazar denizine geçirmeyi düşündü.
Don-Volga Kanalı olarak bilnen bu proje gerçekleşebilseydi, buralardaki Türk ülkeleri OsmanlI İmparatorluğunun nüfuzu altına girecek ve gittikçe güçlenmekte olan Moskova Çarlığı da zararsız bir hale getirilmiş olacaktı.
Rus Çarlığının sonraki dönemde Osmanlı Devleti’ni ne denli uğraştırdığı düşünlürse, Sokollu’nun vizyoner kişiliği daha net anlaşılabilir.
Sokollu Don-Volga Kanal Projesinin hayata geçebilmesi için bölgeye asker ve amele göndermiş, hatta bir kısım kazılar yapılmıştır.
Ancak gerek Rusların saldırıları gerekse de Kırım hanının, ülkesinin Osmanlı topraklarına katılmasından çekinerek projeye destek vermemesi ve asker arasında karışıklıklar çıkartması, projenin yanda kalmasına sebep olmuştur.