Karahanlılar Devleti: Özellikleri ve Önemi (Maddeler Halinde)

Karahanlılar Devletinin Genel Özellikleri

• Karahanlılar Devleti, Uygur Devletinin yıkılmasından sonra Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri tarafından 840 yılında kuruldu. En önemli özelliği Orta Asya’daki ilk Türk-İslam devleti olmasıdır.

 

• Karahanlılar Devletinin bilinen ilk hükümdarı, Bilge Kül Kadir Han’dır.

 

• Müslüman olan ve ardından Abdülkerim adını alan Satuk Buğra Han’ın İslamiyet’i devletin resmi dini olarak ilan etmesiyle Müslümanlığı benimsemişlerdir.

 

• Bölgedeki diğer Türk toplulukları arasında İslamiyet’in yayılması için mücadele eden Satuk Buğra Han, bu nedenle El-Mücahit ve El-Gazi unvanları ile anılmıştır.

 

• Ancak bu bilgilerden hareketle ilk Müslüman Türk devleti’nin Karahanlılar olduğu sanılmamalıdır. Karahanlılar Orta Asya’daki ilk Müslüman Türk devletidir. Tarihteki ilk Müslüman Türk devleti ise Volga Nehri havzasında kurulmuş olan İtil Bulgarlarıdır. Tebaası Türk olmayıp, hükümdarı Türk olan ilk müslüman devlet ise Ahmed b. Tolun’un 868’de Mısır’da kurduğu Tolunoğulları Devletidir.

 

• Karahanlılar Devletinin gerçek ismi net olarak bilinmemektedir. “Karahanlılar” ifadesi, ilk olarak Vasilij Vasilevic Grigorev isimli Rus tarihçi tarafından Türk hükümdarlarının unvanlarında çok sık kullandıkları kara (“Kuvvetli”,“Yükseklik” ve “Yücelik”) sıfatından hareketler türetilmiştir.

 

• Dönemin İslam kaynaklarında ise, Karahanlılardan el-Hakaniyye, Ümera-yi Efrasyab, el-Haniye, Mülük-i Türkistan, Ali Hakan, Âl-i Afrasiyab Hakaniyan gibi adlarla bahsedilmiştir.

 

• Karahanlı hükümdarları, kara, kadir, buğra, arslan, han, ilig gibi unvanlar kullanmışlar; ayrıca İslam öncesi Türk devletlerindeki kut ve veraset anlayışını devam ettirmişlerdir.

 

• Kurulmasından kısa bir süre sonra taht kavgalarının içine düşen Karahanlılar Devleti, 1042 yılında Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmış; Doğu Karahanlılar, Karahıtaylar tarafından 1130 yılında yıkılmış ; Batı Karahanlılar ise Selçuklulara, Karahıtay’lılara ve Harezmşahlılar’a vergi vermek suretiyle daha uzun süre ayakta kalsa da, nihayet 1212 yılında yıkılmıştır.

 

 

Karahanlıların Türk-İslam Tarihi Açısından Önemi

 

• Karahanlılar, Türk yoğun bir coğrafyada İslamı ilk benimseyen Türk devleti olmaları nedeniyle, Türk-İslam tarihindeki birçok ilke imza atmışlardır. İlk medreseyi, ilk kervansarayı (ribat) kurmaları, ilk hastaneyi (bimarhane) kurmaları ve edebi alandaki İlk Türk-İslam eserlerini vermeleri Karahanlılar döneminde yaşanan ilklere örnektir.

 

• Karahanlılar Uygur alfabesini kullanmakla beraber Türkçe’yi resmî dil olarak ilan etmişlerdir.

 

• Karahanlılar dönemi, Türk kültür ve sanat tarihi açısından oldukça önemli özellikler taşır. Bu devirde, şehirlerde camiler, medreseler, köprü ve kervansaraylar yapılmış, Buhara ve Semerkand gibi şehirler, İslami ilimlerin öğreniminin yapıldığı önemli merkezler haline getirilmiştir.

 

• Kalan Camii, Tirmiz Sarayı ve Ayşe Bibi Türbesi gibi Türk-İslam mimarisinin önemli eserleri Kara¬hanlılar Dönemi’ne ait mimari eserler arasındadır.

 

• Bu dönemde, Türk dili de gelişme imkânı bulmuş, Türk-İslam dönemine ait ilk edebi eserler, bu dönemde ortaya konmuştur.

 

• Yusuf Has Hacip tarafından yazılan Kutadgu Bilig ve Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divan-ı Lügatut Türk Karahanlılar dönemine ait en çok öne çıkan edebi eserlerdir.

 

• Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib tarafından Kaşgar Hakaniye lehçesi ile yazılmış ve Doğu Karahanlı hükümdarı ve Kaşgar Prensi Tabgaç Uluğ Buğra Kara Han’a sunulmuştur. 85 başlık altında 6654 beyitten oluşan Kutadgu Bilig, “kutlu olma,hükümranlık, siyasî hakimiyet, devlet olma, devletli olma bilgisi” gibi anlamlara gelmektedir.

• Yusuf Has Hacib’in eserini Türkler arasında yaygın olarak kullanılan edebî söyleyişler, halk deyimleri, maniler ve atasözleri ile beslemesi esere milli bir nitelik kazandırır. Eser büyük ölçüde, dinî, ahlakî, hukukî, sosyal, siyasî ve pedagojik problemler üzerinde düşünen ve öğütler veren bir “siyasetname” niteliğinde olmasının yanı sıra Karahanlılarda hükümdarlık, saray teşkilatı ve merkezi teşkilatı gibi konularda tarihe ışık tutmaktadır.

 

• Karahanlılar Döneminde edebî açıdan önemli olan diğer eser ise, Kaşgarlı Mahmud tarafından Abbasi halifesi Muktedî-Billah’a sunulan “Divânu Lügati’t-Türk”’tür.

 

• Kaşgarlı Mahmut’un Divânu Lügati’t-Türk’ü yazmaktaki amacı Araplara Türk dilini öğretmek ve Türk dilini küçümseyenlere karşı onun Arapçadan geri kalmayacak kadar zengin olduğunu göstermektir. Eserindeki metot ve zenginliğin yanı sıra, ele aldığı konuların yüzlerce yıldır araştırma konusu olması, eserin büyüklüğünü göstermektedir.

 

 

• Ayrıca Edib Ahmed’ Yüknei tarafından kaleme alınan Akabetü’l-Hakâyık ve Ahmed Yesevî’nin kaleme aldığı Divân-ı Hikmet isimli eserler de Karahanlılar dönemine ait önemli edebi eserlerdir. Nitekim Karahanlı döneminde yaşamış olan ünlü mutasavvıf Ahmed Yesevî’nin tasavvuf yoluyla İslâmiyet’in Türk toplumları arasında yayılmasında önemli etkileri olmuştur.