Kutadgu Bilig Nedir? Özeti, Önemi ve Değerlendirmesi

Kutadgu Bilig, Karahanlılar Devletinde vezirlik yapan Yusuf Has Hacip tarafından 1070 yılında yazıldı. Dili Türkçedir. Anlamı, “Mutluluk Veren Bilgi” ya da “Hükümranlık Bilgisi” olan eser, dönemin Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Kara Han’a sunulmuştur. 

Eserin kaleme alındığı 11. yüzyıl, Karahanlı Devletinin İslamiyet’i benimsemesiyle başlayan Türk-İslam kültürünün ilk devresi olarak kabul edilir. Bu anlamda Kutadgu Bilig, Kaşgarlı Mahmut‘un kaleme aldığı Divan-ı Lügati’t Türk ile birlikte dönemin en önemli iki eserinden biridir.  

Kutadgu Bilig’in yazılış amacı sadece insanlara mutlu olmanın yollarını göstermek ya da toplum içindeki vazifesini öğretmek değildir. Kutadgu Bilig aynı zamanda devlet adamlarına görev sorumluluklarını anlatır ve onları yorumlayarak bir yönetim felsefesi ortaya koyar. 

Bu özelliğiyle Kutadgu Bilig, Türk tarihinde siyasetname özelliği taşıyan ilk “edebi” eser olarak kabul edilir. Ayrıca verdiği mesajların kalıcılığı nedeniyle sadece tarihsel ve yerel değil değil, güncel ve evrensel özellikleriyle klasik bir yapıttır. 

Yusuf Has Hacip, düşüncelerini “adalet”, “devlet”, “akıl” ve “kanaat” olarak dört temel kavram üzerine inşa eder ve bu kavramların her birine bir Türkçe isim ve makam vererek onları karşılıklı konuşturur.

• • • • Adalet’e “Kündoğdı” adını verir ve onu hükümdarın yerine koyar. Dolayısıyla devlet idaresinde başrolü adalete  verir. 
      • Devlet’e “Aytoldi” ismini verir ve onu hükümdarın veziri olarak kabul eder.
      • Akıl’a “Öğüdilmiş” adını verir ve buna vezirin oğlu der.
      • Son olarak Kanaat ise “Odgurmış” olarak anılır ve vezirin akrabasıdır. 

Bu karakterleri karşılıklı konuşturmak, münazara ettirmek suretiyle belli bir yönetim felsefesini ortaya koyan Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’de vurguladığı önemli noktalardan bazıları şunlardır:

1) Memleket kılıç ile tutulur, fakat memlekete kalem ile hükmedilir. Kutadgu Bilig’e göre her türlü iyilik akıldan gelir. Ancak bilgi olmazsa aklı işe yaramaz. Devlet hastalandığında ilaç, akıl ve bilgidir.

2) Devleti zaafa uğratan iki temel sebep vardır. Bunlar adaletsizlik ve halka zulümdür: “Eğer devamlı ve ebedi bir beylik istiyorsan, adaletten ayrılma ve halk üzerinden zulmü kaldır” (Beyit 1435). 

3) Kutadgu Bilig, devlet yönetiminde kanuna büyük bir önem verir. Yusuf Has Hacib, bu önemi şöyle vurgular: “Beylik iyi bir şeydir. Fakat daha iyi olan kanundur ve onu iyi tatbik etmektir” (Beyit 454). Ona göre kanun karşısında herkes eşittir: “İster oğlum, ister yakınım veya hısmım olsun, ister gezici, yolcu veya misafir olsun, töre/kanun karşısında benim için bunların hepsi birdir. Hüküm verirken bunların hiç birisi beni farklı bulamazlar” (Beyit 817-818).

4) Yusuf Has Hacib’e göre toplumun hakkı sultanın hakkının önündedir. Önemli olan sultanın zengin olması değil, halkın tok olmasıdır. Toplumun sultan üzerinde üç temel hakkı olduğunu savunan Hacib’e göre bunlardan ilki para birimi olan gümüşün ayarının korunması, ikincisi halkın adil kanunlara göre yönetilmesi, üçüncüsü ise bütün yolların güvenli bir şekilde işler halde tutulmasıdır.

5) Yusuf Has Hacib’e göre devleti ayakta tutmak için asker ve ordu lazımdır. Askeri beslemek ise mal ve servet gerektirir. Bu malı elde etmek için halkın zengin olması gerekir. Halkın zengin olması ise doğru kanunların konulmasından geçer.  Bu bağlamda asker, hazine, halk ve adalet dörtlüsü bir bütündür. Birinin ihmal edilmesi, diğerlerini de etkiler ve nihayetinden devletin çöküşüne yol açar.

6) Halkı “zengin”, “orta halli” ve “fakir” olmak üzere üç gruba ayıran Hacib’e göre hükümdar her şeyden evvel fakiri gözetmelidir. Orta halli ise zenginin yüküyle yüklenmemelidir. O zaman durumu sarsılır ve fakirleşir. Hükümdar öyle hareket etmelidir ki, fakir orta halli, orta halli zengin olmalıdır.