İran İslam Devrimi’nin Nedenleri
İran, 1950’lerden itibaren Şah Rıza Pehlevi’nin yönetimi altında bulunuyordu.
Ülkenin modernleştirilmesi yönünde bir politika izleyen Şah’ın, bunu yaparken dayandığı temel unsur, artan petrol gelirleriydi.
Ancak ülkenin artan refahına rağmen, gelir dağılımı konusunda çok büyük bir adaletsizlik mevcuttu. Saray ve çevresi ülkedeki siyasal yapının yanında ekonomik yapıyı da kontrol etmekteydi.
Bu durum karşısında, özellikle işçi ve köylülerden oluşan alt sınıflar arasında Şah’a karşı büyük bir memnuniyetsizlik vardı.
Şah yönetimine karşı bir diğer önemli tepki, İran toplumsal yapısında oldukça önemli bir yere sahip olan Şii din adamları arasındaydı.
Şii din adamları sınıfı, özellikle Şah tarafından uygulanan modernleşme politikalarından derin bir rahatsızlık duymaktaydı. Şah’ın İran’daki İslami değerlerin yerine, milliyetçi ve modern değerleri hâkim kılma çabası, Şah’a karşı oluşan muhalefet içindeki İslami unsurları güçlendirmişti.
Ayetullah Humeyni gibi bazı önde gelen din adamları Şah’a karşı muhalefetleri nedeniyle, ülkeyi terk etmek zorunda kalmış ve muhalif tutumlarını Yurtdışında sürdürmeye başlamıştı.
Şah’ın dış politikadaki tutumu ise ABD yanlısı bir tavır sergilemekti.
1950’lerden itibaren ABD ile yakın ilişkiler kuran Şah, İran’ı bölgede Türkiye ve İsrail’le birlikte en önemli Batı müttefiki ülkelerden biri hâline getirmişti.
Şah rejiminin bir diğer önemli özelliği, onun anti-demokratik baskıcı niteliğiydi.
Ülkede toplumsal muhalefet kanallarının oluşmasına asla müsaade edilmemekte, her türlü muhalefet, polis ve istihbarat servisi eliyle bastırılmaktaydı.
Ancak Şah, özellikle 1977’den sonra büyüyen ve sokağa inmeye başlayan toplumsal muhalefeti de aynı şekilde bastırmaya çalışınca, muhalefeti azaltacağına kendi elleriyle güçlendirmiş oldu.
Bunun üzerine muhalefeti sadece baskı ve şiddetle bastıramayacağını anlayan Şah, 1978 sonlarından itibaren muhalefeti tatmin edebilmek için bazı adımlar attı.
Ancak Şah için artık çok geçti. Ülkenin kontrolünü tamamen kaybetmek üzereydi.
Bu dönemde işçilerin genel greve gitmesi ülkedeki düzeni tamamen sarstı.
ABD’den ve Batılı müttefiklerinden de umduğu desteği göremeyen Şah, ordunun da kendisine karşı tavır alması üzerine, 1979 Ocak’ında ailesiyle birlikte yurt dışına kaçtı.
İran İslam Devriminin Sonuçları
Şubat başında Şii din adamları arasındaki en etkili isim olan Ayetullah Humeyni, Paris’teki sürgünden geri döndü.
Milyonlarca İranlı tarafından karşılanan Humeyni, devrimin liderliğini ele geçirdi ve ülkenin bir İslam Cumhuriyeti şeklinde yapılanmasına yönelik fikirlerini uygulamaya soktu.
Devrimin İslami bir nitelik kazanması, Şah’a karşı İslamcılarla iş birliği yapan komünist, liberal, milliyetçi vb. gibi çeşitli grupları rahatsız etti.
Ancak Humeyni yönetimi, iktidarı ele geçirmesinin hemen ardından diğer bütün muhalif grupları hızla tasfiye etmeye başladı.
Yeraltına çekilen ya da ülke dışına kaçan muhalifler yeni rejime karşı muhalefeti sürdürmeye devam etseler de başarılı olamadılar.
İran, devrimin ardından İslami bir rejim çerçevesinde yeniden örgütlendi ve dış politikası tamamen değişti.
Bir zamanlar ABD’nin en sadık müttefiki olan İran, bölgedeki en radikal ABD ve Batı karşıtı ülkelerden birine dönüştü.
Devrimin lideri Humeyni ABD’yi “büyük şeytan” olarak nitelendirdi.
Ülkedeki Amerikan varlığı siyasi, askeri ve ekonomik boyutlarıyla tamamen ve hızla tasfiye edildi.
1979 Sonbahar’ında üniversite öğrencilerinin Tahran’daki ABD elçiliğini basarak 50 Amerikalıyı 15 ay boyunca rehin tutmaları, ülkede oluşan ABD karşıtı atmosferin en net göstergesiydi.
İran İslam Devrimi’nin en önemli sonuçlarından bir diğeri, devrimin bölgedeki İslamcı dalgalanmayı hızlandırması oldu.
İslam Devrimi’nin başarısı, diğer Ortadoğu ülkelerindeki İslamcı grupları sadece cesaretlendirmekle kalmadı. Aynı zamanda destek alabilecekleri büyük bir devletin ortaya çıkmasını da sağladı.
Bu durum, bölge ülkelerini Ortadoğu’daki geniş Şii nüfusun yeni İran rejiminden etkileneceği ve bir “Şii Eksen”in ortaya çıkabileceği konusunda endişelendirdi.
Özellikle önemli bir Şii nüfusun olduğu Sünni yönetimlere sahip ülkelerde, bu endişe daha da fazlaydı.
Özellikle İran-Irak Savaşı’nın ortaya çıkışında bu mezhepsel boyut, önemli derecede etkili olmuştu.