Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, 17 Kasım 1924’te Kazım Karabekir, Rauf Orbay ve Ali Fuat Cebesoy gibi isimler tarafından kurulmuştur. TCF sadece yedi ay gibi kısa bir süre ayakta kalabilmiş ve Şeyh Sait İsyanı’nın ardından kapatılmıştır. Verdiğimiz bu kısa ön bilginin ardından şimdi Terakkiperver Fırka hakkında daha ayrıntılı bilgiler verelim.
İÇİNDEKİLER
Paşalar Komplosu
1923 seçimlerinin ardından oluşturulan ikinci mecliste muhalefet, başından beri hiç eksik olmamıştır. 1923’te ikisi dışında tümü Müdafaai Hukuk adayları olarak seçilen ve Halk Fırkası içinde yer alan milletvekillerinden bir bölümü zamanla bu partiden istifa etmişler ve bunların bir bölümü 17 Kasım 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası adıyla bir muhalefet partisi kurmuşlardır.
Halk Fırkası içinde başından beri süregelen huzursuzluğu tetikleyen ve açığa çıkmasını sağlayan gelişme ise 20 Ekim 1924’te, Menteşe mebusu Esat (İleri) Efendi’nin, Mübadele, İmar ve İskân Vekili Refet (Canıtez) Bey’e yönelttiği ve mübadil ve muhacirlerin yerleştirilmeleri sırasında görülen sorunları ve yapılan yolsuzlukları eleştirdiği soru önergesidir. Bakanın verdiği cevap tatmin edici bulunmayınca soru önergesi gensoruya dönüştürülmüştür. Bu arada önce Kazım (Karabekir) sonra da Ali Fuat (Cebesoy) Paşa askerî görevlerinden istifa etmek suretiyle meclis toplantılarına katılmaya başlamışlardır.
Üzerlerinde ordu müfettişliği görevi bulunan bu iki paşanın, meclis görüşmelerine katılabilmek için askerî görevlerinden istifa etmelerinin nedeni, 1920 tarihli Nisab-ı Müzakere Kanunu’nun dördüncü maddesiydi. Bu maddeye göre aynı zamanda milletvekili olan ordu ve kolordu komutanları ordudaki görevlerini sürdürdükleri müddetçe meclis görüşmelerine katılamayacaklardı.
Bu istifaları bir “paşalar komplosu” olarak nitelendiren Mustafa Kemal, komutanların milletvekilliğinden istifa ederek ordudaki görevlerini sürdürmelerini istedi. Ancak Ali Fuat (Cebesoy) Paşa, Kazım (Karabekir) Paşa ve Cafer Tayyar (Eğilmez) Paşa bu talebe uymadı ve milletvekilliği görevlerini sürdürdüler.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Kurulması
8 Kasım 1924’te İsmet (İnönü) hükûmeti, 19 ret, 1 çekimsere karşılık 148 oyla güvenoyu aldı. Ertesi gün Halk Fırkasından istifalar başladı. Kurtuluş Savaşı’nda önemli görevler üstlenmiş komutanların önderliğinde ve önemli kişilerin katılımıyla yeni bir partinin kurulacağı ve partinin isminde “Cumhuriyet” ibaresinin geçeceği iyice açığa çıktı.
Bu gelişme üzerine 10 Kasım’da Halk Fırkası başına Cumhuriyet sözcüğünü ekleyerek adını Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) şeklinde değiştirdi. Bu gelişmelerin ardından 17 Kasım’da Kazım (Karabekir) Paşa’nın başkanlığını, Rauf (Orbay) ve Adnan (Adıvar) Beylerin ikinci başkanlığını, Ali Fuat Paşa’nın ise genel sekreterliğini yaptığı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kuruldu. Halk Fırkasından istifa eden 28 milletvekili ile Gümüşhane’den bağımsız seçilen Zeki (Kadirbeyoğlu) Bey olmak üzere toplam 29 milletvekili partiye katıldı.
Her ne kadar, partinin kuruluşunda, parti önderlerinin, Mustafa Kemal Paşa ile kişisel anlaşmazlık ve çekişmeleri öne çıkmış olsa da bu parti birinci meclisteki İkinci Grup muhalefetinin bir devamı olarak da gösterilebilir. Çünkü Partinin İstanbul il örgütünün neredeyse tamamen 1923 seçiminde meclis dışında kalmış eski İkinci Grup mensupları oluşmaktaydı. Ayrıca İkinci Grup kurucularından Hüseyin Avni (Ulaş) Bey, 23 Kasım 1924 tarihli Vakit gazetesine verdiği demecinde yeni fırkanın eski İkinci Grubu doğuran ihtiyacın mahsulü olduğunu belirtmişti. Bu örnekler, bu iki muhalif hareket arasında bir süreklilik olduğunun bir göstergesi sayılabilir.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Programı ve Kapatılması
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın 58 maddelik programında ve basına açıklanan parti beyannamesinde, halk hâkimiyeti yani demokrasi, hürriyetperverlik yani liberalizm, umumi hürriyetler yani genel özgürlükler gibi kavramlara özel olarak önem verilmişti. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasının ardından Başvekil İsmet Paşa sıkıyönetim ilanı istedi. Ancak CHF grubunun bu öneriyi reddetmesiyle İsmet Paşa, 21 Kasım’da hükûmetin istifasını açıkladı.
Yeni kabineyi kurma görevi ise İsmet Paşa’ya göre daha ılımlı bir kişiliğe sahip olduğu düşünülen Fethi (Okyar) Bey kurdu. Önceki hükûmetten sadece üç bakanın dâhil olduğu bu hükûmet, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın da desteğini alarak meclisten oy birliğiyle güvenoyu aldı.
Ancak Fethi Bey hükûmeti ancak üç buçuk ay gibi kısa bir süre yaşayacaktı. Aynı durum Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası içinde geçerliydi. 13 Şubat 1925’de çıkan Şeyh Sait İsyanı ve sonrasında çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu bu iki oluşumunda sonunu getirmişti. Terakkiperver Cumhuriyeti İstiklal Mahkemeleri tarafından isyanla ilişkili görülerek kapatılmıştır.