Deizm, tüm dinlerin geçerliliğini reddeden, ancak yaratıcı bir gücün var olduğunu savunan inanç biçimidir. Bu inanç biçimine sahip olanlara Deist denir.
Deizm; kutsal kitapları, vahyi, peygamberleri, dini ritüelleri ve cennet, cehennem gibi inanışları kabul etmeyerek, ateizmle; evreni yaratan bir gücün olması gerektiğini düşünmek suretiyle de teizmle ortak noktalara sahiptir.
Ancak Deist Tanrı fikri, birçok noktada teist tanrı anlayışından ayrılmaktadır.
Deist düşüncede Tanrı; evrenin sebebidir.
Evreni yaratan ve doğanın yasalarını koyan odur. Ancak bu Tanrı, insanların takip etmesi gereken bir din göndermemiştir.
Tanrı evrenin işleyişine ya da insanların yaşayışlarına müdahale etmemektedir. Hatta insanların varlığından bile haberdar olmayabilir. Her şeye gücü yetmeyebilir. Bizim yaratıcı hakkında kesin bilgi sahibi olmamız ve onun niteliklerini bilmemiz mümkün değildir.
Bu açıdan bakıldığında Deizm’in Tanrı tanımı oldukça muğlak ve belirsizdir. Bir bakıma tamamen kişiseldir.
Bazı deistler canlılığı yaratan bir Tanrıya inanırken; bazıları ruhani olarak gördükleri bazı olayları açıklamak için deizmi benimseyebilirler.
Genel olarak kabul gören deizm modellerini şöyle sıralayabiliriz.
Yaratıcı Deizm:
Bu modelde Tanrı evreni sadece yaratmıştır. Ancak gerek canlılığın oluşmasında gerekse de evrim sürecinde bir müdahalede bulunmamıştır.
Bu Tanrı, insanlarlarla ilgilenmeyen, belki de evrende olup biten şeylerden haberdar bile olmayan bir tanrıdır.
Tanrı evrenin sebebidir. Ancak onu tasarlayan değildir. Dolayısıyla bu modelde tanrı sadece bir “ilk neden” olarak vardır.
Tasarlayıcı Deizm:
Bir diğer deizm anlayışı “tasarlayıcı deizm” anlayışıdır.
Adından da anlaşılacağı üzere bu modelde, Tanrı evreni hem yaratmış hem de tasarlamıştır.
Yani Tanrı evreni sadece yaratmakla kalmamış, aynı zamanda insan yaşamına uygun bir şekilde tasarlamış, doğanın kurallarını koymuştur.
Mistik Deizm:
Son olarak Mistik Deizm anlayışından bahsederek; bu inanç biçiminde Tanrı, doğaüstü şeylerin sebebi olarak görülür.
İnsanın akıl ve bilimle her şeyi açıklayamacağını savunan bu anlayışta, reenkarnasyon, astral seyahat, ölümden dönme deneyimleri gibi mistik ve akıl dışı olaylar, Tanrının varlığıyla açıklanır.
Bunlar gibi daha birçok deizm anlayışı görülebilir. Bu açıdan deizm oldukça spekülatif bir inanç biçimidir.
Mutlak bir tanımı bulunmaz.
Farklı deizm anlayışlarının ortak özelliği, şöyle ya da böyle “yaratıcı bir güç” ün olması gerektiğini düşünmeleridir.
Ancak bu yaratıcı güç, dinlerin ortaya koyduğu tanrı fikrinden (insanların yaşamına karışan, onlar için kurallar, ödül ve cezalar koyan) farklı olduğu için, deizm; dinsel inançlardan ayrılır.
Bilimsel gelişmelerin hızlanmaya başladığı, aydınlanma döneminin bir ürünü olan deizm, dinlerin evreni açıklama işlevini bilimsel süreçlere terketmeye başlamasıyla ortaya çıkmıştır.
Evreni kendi içinde bilimsel süreçlere göre açıklamaya çalışan, ancak çeşitli nedenlerle tanrı fikrini terketmek istemeyen bir anlayışın sonucudur.
Bu açıdan deizm, dinlerin vahye dayanan tanrı anlayışına bir reddiye, ve Tanrı’yı insan aklıyla bulma çabasıdır.