Gazneliler Devletinin Tarihi (Özet ve Maddeler Halinde)

Gazneliler Devletinin Kuruluşu ve Önemli Özellikleri

---

• Gazneliler Devleti, 963 yılında Samanilerin hizmetindeki Müslüman Türk komutanlar tarafından kurulmuş olup ilk Türk-İslam devletlerinden biridir.

 

• Gazneliler devletinin kurucusu Alp Tegin’dir. Devletin merkezi olan Gazne şehrinden dolayı “Gazneliler” şeklinde adlandırılmıştır. Ancak devletin ismi çeşitli tarihi kaynaklarda “Yemînîler” ya da “Sebük Tegînîler” olarak da adlandırılmaktadır.

 

• Gazneliler Devleti, bugünkü Pakistan, Hindistan ve Afganistan bölgesinde etkili olmuş bir devlettir. Başkent Gazne, günümüzde Afganistan’ın başkenti olan Kabil şehrinin yakınlarında bulunur.

 

• Gazneliler Devleti, en parlak dönemini Gazneli Mahmut (Sultan Mahmut) döneminde yaşamıştır. Babası Sebüktegin’den sonra devletin başına geçen Gazneli Mahmut, devletin sınırlarını genişletmiş ve en önemlisi 1025’de düzenlediği “Somnat (Sumnât) Seferi” olmakla birlikte Hindistan’a 25 yıl boyunca toplam 17 sefer düzenlemiştir.

 

• Gazneli Mahmud’un Hindistan Sefelerinin sonuçları kısaca şunlardır; 1) Hindistan coğrafyasında İslamiyet yayıldı ve bugünkü Afganistan, Pakistan ve Bangladeş’in yanı sıra 1526’da kurulacak olan Babür Devletinin de temelleri atıldı. 2) Hindistanın zengin kaynakları, bol ganimetler elde edilmesine ve böylece Gaznelilerin mali açıdan zenginleşmesine yol açtı; 3) Özellikle Hindistan’ın kuzey bölgelerinde kast sistemi güç kaybetmeye başladı; (4) Hindistan’dan alınan filler sayesinde Gazne Ordusu güçlendirildi.

 

• Gazneli Mahmud’un bu başarıları onun İslam dünyasındaki prestijini yükseltmiştir. Abbasi Halifesi el-Kâdir-Billâh’a elçiler gönderen Sultan Mahmut, onu Şii Büeyvhoğullarının ve Samanilerin baskısından kurtarmış, onun adına hutbe okutmuştur.

 

• Halife ise buna karşılık kendisine “Yemînü’d-Devle ve Emînü’l-Mille” lakabı ile hükümdarlık sembolleri olan hil’at, tac ve bayrak göndermiştir.

 

• Halife tarafından Gazneli Mahmut’a verilen bir diğer ünvan ise Devletin ve İslâm’ın Sığınağı anlamına gelen “Kehfü’d-devle ve’l-İslâm” dır. Ayrıca Gazneli Mahmut, Türk-İslam Devletlerinin hükümdarları içerisinde “Sultan” unvanını kullanan ilk hükümdardır.

 

Gazneliler Döneminde Yaşanan Bilimsel, Kültürel ve Mimari Gelişmeler

 

• Gazneliler dönemi sadece askeri açıdan değil bilimsel, kültürel ve mimarî alanda gerçekleşen faaliyetlerle de dikkat çekmişlerdir. Gaznelilerde saray dili Türkçe iken, bilim dili Arapça, edebiyat dili ise Farsça’dır. Bu nedenle bu dönemde Türkçenin geliştiği söylenemez. 

 

• Gazneliler döneminin en büyük edebiyatçısı Firdevsî’dir. Firdevsi Şehnâme adlı eserini 1019-1022 yılları arasında tamamlamış ve sultan Mahmud’a sunmuştur. İranlıların Müslüman olmadan önceki bin yıllık tarihini anlatan Şehnâmede, İran-Turan savaşlarından bahsedilmiş ve İskitlerin ünlü hükümdarı Alp Er Tunga’dan “Efrasiyab” olarak bahsedilmiştir.

 

• Dönemin en önemli bilgini ise Birûni’dir. Gazne sarayında oldukça büyük itibar gören Birûni, Gazneli Mahmut tarafından “sarayımın en değerli hazinesi” olarak anılmıştır.

 

• Sultan Mahmut, Hindistan’a yaptığı seferler sırasında Birûni’yi de yanında götürmüş, Birûni Mahmud’un Hind seferlerinden faydalanarak, Hint dil ve dinleri hakkında bilgi edinmek suretiyle değerli eserler kaleme almış ve bu özelliğiyle antropolojiyle ilgilenen ilk isimlerden biri sayılmıştır. “el Asarü’l Bakiye” ve “Kitabü’t Tahkik Mâ li’i-Hind” Birunî’nin bu konuda öne çıkan eserleridir.

 

• Yine Utbî‘nin Sultan Mahmud adına yazdığı Tarih-i Yemini veya Kitab el-Yemini adıyla meşhur tarih kitapları ve Sultan Mahmut’un babası Sebük Tigin tarafından, çocuklarının iyi birer hükümdar olması için kaleme alınan “Pendnânem” isimli eser, Gazneliler dönemine ilişkin önemli eserlerdir.

 

• Gazneliler döneminde Bayındırlık alanında da önemli gelişmelere imza atılmış, Sultan Mahmud ve Mes’ud dönemlerinde saraylar ve halkın yararına çarşı, köprü, su yolu ve kemerler inşa ettirmişlerdir. Küçük bir şehir olan Gazne bu dönemde medreseler, kütüphaneler, saray ve camilerle donatılarak Asya’nın en büyük kültür merkezlerinden biri haline getirilmiştir.

 

• Gaznelilerden günümüze kalan Arûs’i Felek Camii ve Leşker-i Bazar Ulu Camisi dönemin Türk-İslam mimarisini yansıtması açısından oldukça önemlidir. Bunun dışında Sultan III. Mesut Camii, Ribat-ı Mahi Kervansarayı, Sultan Mahmud Bendi, Zafer Kulesi Gazneliler dönemine ait diğer önemli mimari eserlerdir.

 

Gazneliler Devletinin Yıkılması

---

• Gazneliler Devleti, en parlak dönemini yaşadığı Sultan Mahmud’un ölümünün ardından gerilemeye başladı. Kuzey Hindistan’da 1186 yılına kadar varlığını devam ettirse de Türkistan ve İran coğrafyasındaki hakimiyetini hızla diğer bir Türk devletine Selçuklulara bırakmak zorunda kaldı.

 

• Sultan Mesut döneminde yaşnan Nesa (1035) ve Serah (1038) savaşlarında Selçuklulara yenildiler. Ancak en büyük darbeyi yine Büyük Selçuklu Devletiyle yaptıkları 1040 Dandanakan Savaşı sırasında aldılar ve yıkılma sürecine girdiler.

 

• Gazneliler Devletinin tüm ihtişamına rağmen kısa süreli bir devlet olmasının nedenlerinin başında “Türk yoğun” bir nüfusa sahip olmaması gelir. Bu devlette Türkler daha çok yönetim ve askeri alanda ağırlıklarını hissettirirken; halkın büyük bir bölümü Türk değildir ve farklı etnik unsurlardan oluşmuştur. Bu durumun bir sonucu olarak ordu içinde paralı asker sayısı yüksektir.

 

• Nitekim, Gaznelilerin tarih sahnesinden tam olarak silinmeleri de, yine bu çok uluslu yapılarının bir sonucu olarak ortaya çıkmış 1187 yılında Afganistan’ın yerli halkı olan Gurlular ayaklarak hükümdar Hüsrev Melik’i tahttan indirmişler ve Gazneli Devletine son vermişlerdir.