Federalizm, birden fazla özerk devletin aynı merkezi iktidara tabi olmak suretiyle oluşturdukları bir devlet topluluğudur.
Federalizmde, bir “federal devlet” bir de federal devleti oluşturan “federe devletler” bulunur. Federe devletler “devlet”, “eyalet”, “kanton” gibi çeşitli isimlerle anılabilir.
Kültürel ve etnik anlamdaki heterojenlik, yani aynı ülke içinde yaşayan insanlar arasındaki dil, din, kültür ve etnisite farklılıkları ile bir ülkenin oldukça geniş topraklara sahip olması Federalizmin ortaya çıkmasındaki en önemli nedenlerdir.
Aynı zamanda bir ülkenin geçirdiği tarihsel koşullar da federalizmi zorunlu hale getirebilir.
Federasyonlar, konfederasyonların tersine anlaşma ile değil, anayasa ile kurulurlar. Federe devletler merkezi devlete bağlıdır ve onun egemenliği altındadır, üyelikten çıkma hakları yoktur. Konfederasyonlar ise, üye devletlerin kendi egemenliklerini muhafaza ettikleri sınırlı bir anlaşma ile kurulan devlet örgütlenmeleridir.
Federe devletler, bağlı oldukları federasyon içerisinde birer devlet sayılsa da, uluslararası hukuk bağlamında birer kişiliğe ve temsil kabiliyetine sahip değillerdir. Federal sistemlerde her federe devletin kendisine ait anayasa ve kanunları bulunur. Ayrıca bu kanunları yapacak ve yürütecek olan yasama, yürütme ve yargı organları da mevcuttur. Ancak, dış politika, milli savunma, para basma gibi konularda kanun yapma yetkisi sadece bağlı olunan federal devlete aittir.
Federalizmde her vatandaş, hem kendi federe devletinin vatandaşı, hem de federal devletin vatandaşı olması hasebiyle iki ayrı egemenliğe ve iki ayrı hukuk düzenine tabidir. Federasyonlarda genelde iki meclisli bir parlamento sistemi vardır. Bu sistemde meclislerden biri, genel oylarla seçilen milletvekillerinden oluşurken; ikinci meclis ise federe devletleri temsil eden kişilerden oluşmaktadır.
Örneğin tipik bir federasyon olan Amerika Birleşik Devletlerinde ilk meclise “Temsilciler Meclisi”, ikinci Meclise ise “Senato” adı verilir. Senato, ABD’nin 50 eyaletinin her birinden eyalet büyüklüğüne bakılmaksızın seçilen 2’şer senatörden oluşur.
Senatörler seçildikleri federe devleti temsil ederler. Temsilciler Meclisinin üyeleri ise federal halkı temsil ederler ve her eyaletten seçilen temsilci sayısı, o eyaletin nüfusuna bağlıdır.
Hem üniter devletler, hem de federal devletler çeşitli avantaj ve dezavantajlara sahiptir. Örneğin üniter devletler için otoriter ve totaliter yapıların ortaya çıkışını teşvik ettiği iddiası sıkça dillendirilen bir iddia olsa da, bu kanıtlanmış bir iddia değildir.
Aynı şekilde, federalizm için de ülkelerin parçalanmasına yol açacağı iddia edilir. Ancak bu iddialardan ciddi kanıtlardan yoksundur.
Bu bağlamda, bir ülkenin üniter ya da federal bir devlet mi olacağına, daha çok o ülkenin nüfus nitelikleri ya da toprak büyüklüğü ile o ülkenin kurulmasına etki eden deneyimler, savaşlar, tarihsel, politik ve sosyal koşullar gibi çok sayıda farklı faktör etki etmektedir.
Federasyon şeklinde örgütlenen devletlere örnek olarak; Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Kanada, Avusturya, İsviçre, Avustralya, Meksika, Brezilya, Hindistan ve Rusya Federasyonu verilebilir.