Kamu kurum ve kuruluşlarınca tek yanlı irade açıklaması ile hukuki sonuç yaratan, yani hukuk düzeninde değişiklik yaratan işlemlere idari işlem denir.
İdari işlemlerin en önemli özelliği onların tek yanlı ve idarenin kamu kudretini kullanarak tesis ettiği hukuki işlemler olmasıdır. İdari işlem, kamu yararı gözetilerek yapılır ve amacı bir kamu hizmetinin görülmesidir.
İdari işlemler, idarenin iradesini açıklaması ile birlikte hukuki sonuçlarını doğurmaya başlarlar. İlgili işlemin muhataplarının bu konuda bir irade açıklamasına gerek yoktur.
İdari işlemler bireysel olabilecekleri gibi, genel nitelikte bir düzenleyici işlem de olabilirler.
İdari İşlemler hukuka uygunluk karinesinden yararlanmakla birlikte idari yargı denetimine tabidirler. Diğer bir deyişle, idari yargı tarafından iptal edilmedikleri sürece hukuka uygun sayılırlar.
En sık karşılaşılan idari işlem örnekleri şunlardır;
- Kamu görevlilerinin atanması, tayin ve terfilerinin yapılması, haklarında disiplin cezası tesis edilmesi, emekliye sevk edilmesi
- İdari para cezaları,
- Belediyelerin imar planları yapması, imara aykırı bir yapının belediye encümeni tarafından yıkımına karar verilmesi,
- Kamulaştırma ve istimval işlemleri,
- Maden veya işyeri açma ruhsatı verilmesi, mükellefine vergi salınması,
- Bir işyerinin geçici veya sürekli kapatılması,
- Radyo veya televizyon yayınlarının durdurulması, yasaklanması, lisansının askıya alınması veya iptal edilmesi,
- Yabancıların yurtdışı edilmesi kararları vs.
İdari işlemlerin temel özellikleri ise şunlardır:
- İdari makamlar tarafından ve kamu gücüne dayanılarak yapılmaları,
- Yetkili makamın tek yanlı irade açıklaması ile ve işlemin muhatabının rızasının alınmasına gerek duyulmaksızın hukuki sonuç doğurmaları,
- İcrailik niteliği taşımaları ve re’sen icra edilmeleri,
- Hukuka uygunluk karinesinden yararlanmaları ve yargısal denetime tabi olmaları. Diğer bir deyişle, yargıda aksi ispatlanıncaya kadar hukuka uygun kabul edilmeleri,
İdari İşlemlerle ilgili bilinmesi gereken bir diğer husus, idari işlemlerin unsurlarıdır. İdari işlemin beş temel unsuru bulunur ve bu unsurlar sırasıyla;
- Yetki,
- Sebep,
- Şekil,
- Konu ve
- Maksat unsurlarıdır.
Yetki unsuru, idari işlemin sadece kanunla belirlenmiş ve sınırlanmış makamlar tarafından yapılabilmesi durumunu ifade eder. Yetki unsurunda üç temel sakatlık hali bulunur. Bunlar;
- Fonksiyon (Görev) Gaspı: Devletin üç organından birisinin, diğeri yerine işlem yapması durumudur.
- Yetki Gaspı: İdarenin görev alanına giren bir alanda yetkisiz bir merci veya idareye yabancı kişi tarafından karar alınması halidir.
- Yetki Tecavüzü: İdare adına irade açıklamaya yetkili bir idari makamın sahip olduğu yetkiler dışında bir yetki kullanmış olması kendi görev alanı dışındaki bir konuda işlem tesis etmiş olması durumudur.
İdari işlemde şekil unsuru, bir işlemin tesisinde, yasanın, düzenleyici tasarrufların veya yerleşmiş içtihatların öngördüğü koşullara uyulmuş olma şartıdır.
İdari işlemde sebep unsuru, idareyi o işlemi yapmaya sevk eden ve nesnel hukuk kurallarınca belirlenmiş olan etkendir. Sebeb unsuru, idare hukukunu, özel hukuktan ayıran temel noktalardan biridir. Şöyle ki, özel hukukta bir işlemin mutlaka sebep içermesi gerekmezken, idare hukukunda işlem mutlaka bir sebebe dayanmalıdır.
İdari işlemin konu unsuru, onun doğurduğu hukuki sonuç yani doğrudan işlemin kendisidir. Her idari işlem belirli bir sonuca yönelik yapılır. Örneğin, memur atama işleminin konusu, bir kişinin memurluk statüsüne sokulmasıdır.
İdari işlemin maksat unsuru, idari işlemi genel olarak kamu yararını, özel olarak da kamu yararının belli bir kategorisini gerçekleştirmeye yönelik olması durumudur.
Uygulanabilmeleri için yürürlüğe girmeleri gereken idari işlemlerin yürürlüğe girmesi, düzenleyici idari işlemler ve bireysel idari işlemler açısından farklıdır.
Düzenleyici idari işlemler değişik şekillerde gerçekleştirilen yayın usulü ile yürürlüğe girmektedir.
Bu husus kural olarak Resmi Gazetede yayınlanması suretiyle istisnaen de idari işlemin metninin bir panoya asılması suretiyle yani ilan yoluyla gerçekleştirilir.
Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri Resmi Gazete’de yayımlanmak zorunda iken; yönetmeliklerin tamamının Resmi Gazete’de yayımlanma zorunluluğu yoktur. Hangi yönetmeliklerin Resmi Gazete’de yayımlanacağı hususu kanunla belirlenir.
Bireysel idari işlemlerin yürürlüğe girmesi ise söz konusu işlemin ilgilinin lehine ve aleyhine olmasına göre değişiklik gösterir.
İlgilisinin lehine olan bireysel idari işlemler, diğer bir deyişle muhatabına haklar sağlayan işlemler imzalanmalarından itibaren yürürlüğe girmiş olurlar.
İlgilisinin aleyhine olan bireysel idari işlemler ise ilgililerine tebliğ edilmesiyle yürürlüğe girerler.