Kökeni Latince “intellectus” yani “anlamak, idrak etmek, ayırt etmek” sözcüğüne dayanan entelektüel (ing: intellectual) kelimesi, kısaca şöyle tanımlanabilir:
“Kapsamlı bilgi ve birikim gerektiren soyut ve kavramsal meseleler hakkında düşünen, bu meselerle ilgilenen kişi.”
Kelimenin günlük dildeki kullanımına baktığımızda, hemen hemen benzer anlamlar taşıdığı söylenebilir.
Örneğin, mesleği bilgi, düşünce ya da fikir üretmek veyahutta bunları yaymak olan akademisyen, bilim insanı gibi kişiler ya da kültür ve sanat konularında belirli bir bilgi ve kültür düzeyine sahip olan insanlar “entelektüel” sıfatı içerisinde tanımlanırlar.
Dilimizde “entelektüel” kelimesini karşılamak için “münevver”, “aydın” ya da “düşünür” gibi kelimerin kullanıldığı görülmektedir.
Entelektüel kelimesinin çoğulu ise genellikle “Entelijansiya” kavramı ile karşılanır.
Entelijansiya kelimesi belli bir çevredeki bilim, düşünce, sanat ve kültür dünyasındaki kişileri tanımlamak için kullanılır. Örneğin “Türkiye Entelijansiyası” “Sol Entelijansiya” ya da “Milliyetçi Muhafazakar Entelijansiya” gibi.
Entelektüel sıfatıyla tanımlanan kişilerden, bilgi ve kültür düzeylerinin yanı sıra topluma faydalı düşünceler üretmeleri, toplumsal sorunların farkında olmaları ve en önemlisi de topluma yön verebilmeleri beklenir.
Nitekim ünlü yazar Edward Said, “Entelektüel“ isimli eserinde, bu beklentiden hareketle entelektüeli şöyle tanımlamıştır:
“Siyasi görüşü ne olursa olsun, hangi ırktan ve dinden olursa olsun, dünyaya hangi perspektiften bakarsa baksın insanların acılarını doğru bir şekilde dile getiren, insanlara baskı kuran yapılara karşı çıkan erdemli ve bilgili kişi.”
Cemil Meriç ise, “Jurnal“ adlı eserinde “Entelektüel, dünyayı her gün yeni baştan kurabileceğine inanan adamdır” diyerek, entelektüel kavramının toplumu dönüştürücü ve yönlendirici yönüne vurgu yapmıştır.
Entelektüelin bir başka önemli özelliği onun birçok farklı alana ilgi duyması, sadece kendi dünyasıyla sınırlı kalmamasıdır.
Örneğin ünlü tarihçi İlber Ortaylı “Bir Ömür Nasıl Yaşanır?” isimli kitabında entelektüeli, “üstüne vazife olmayan işlerle ilgilenen kişi” olarak tanımlamıştır.
Entelektüel kavramıyla ilgili olarak vurgulamamız gereken son bir nokta, entelektüelin sıklıkla karıştırıldığı gibi bilim adamıyla aynı şey olmadığıdır.
Nitekim ünlü Fransız entelektüeli Jean Paul Sartre’nin “Aydınlar Üzerine” isimli kitabında yaptığı şu ayrım, hem aradaki farkı belirgin bir şekilde ortaya koymakta, hem de entelektüel kavramının daha iyi anlaşılmasını sağlamaktadır.
“Entelektüel atom silahlarını mükemmelleştirmek için atomun parçalanması için uğraş veren kimseler değildir. Bu kişilere bilim adamı denir. Fakat, bu silahların toplum üzerindeki yıkıcı gücünü tartışan kişiler entelektüeldir. Somut araçlara eleştirel olarak yaklaşır, kimse tarafından görevlendirilmemiştir ve bu nedenle toplumda yalnızdır.”