Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 20 Temmuz 1936’da imzalanan ve İstanbul ile Çanakkale boğazlarının Lozan’da belirlenen statülerini Türkiye lehine değiştiren uluslararası antlaşmadır.
Boğazların statüsü Lozan Barış Antlaşması’nda kararlaştırılmıştı.
Lozan’a göre, ticaret gemilerinin serbestçe geçebilmesi için Boğazlar ve çevresi askerden arındırılacak ve boğazların yönetimi Milletler Cemiyeti tarafından belirlenen bir uluslararası komisyona devredilecekti.
Ancak İkinci Dünya Savaşı’na giden süreçte Milletler Cemiyeti’nin barışı sürdürme noktasındaki zayıflığı ortaya çıktı.
Özellikle Japonya’nın Milletler Cemiyeti’nden ayrılması ve İtalya’nın Habeşistan’ı işgal etmesi Lozan’da boğazlarla ilgili olarak alınan kararın artık sürdürülemeyeceğini ortaya çıkardı.
Zaten Türkiye’de bu kararı istemeyerek kabul etmişti.
Sonuç olarak dünyanın hızla savaşa gittiği bir dönemde, Milletler Cemiyeti’nin etkinlik sağlayamaması kendisinden beklenen dünyayı silahsızlandırma misyonunu yerine getirememesi nedeniyle Türkiye, 1935’ten itibaren Boğazların Lozan’da belirlenen statüsünü tartışmaya açtı.
İtalya’nın Habeşistan’ı işgaline karşı atılacak adımların görüşüldüğü Millet Cemiyeti toplantısında Boğazlar konusunu gündeme getiren Türkiye, boğazlar rejiminin değişmesinin kendi güvenliği için zorunlu olduğu tezini savundu.
Bu tez ilgili ülkelerce olumlu karşılandı.
Türkiye bu gelişme üzerine Lozan Konferansı’ndaki boğazlar sözleşmesini imzalayan devletlere bir nota verdi. Bu notayla boğazların güvenliği için verilmiş olan kolektif güvenlik garantilerinin artık işlemez bir duruma geldiğini belirterek, boğazların statüsünün ülke güvenliği için kendi lehine değiştirilmesini talep etti.
Bunun üzerine Boğazların statüsünü Türkiye lehine değiştirecek olan konferans, İsviçre’nin Montreux (Montrö) şehrinde 22 Haziran 1936’da başladı.
Burada yapılan görüşmeler neticesinde, 20 Temmuz 1936’da Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalandı. Bu sözleşme sonucunda;
- Türkiye’nin boğazlar üzerinde tam hâkimiyet kurması kabul edildi,
- Ticaret gemilerinin boğazlardan geçişine tam bir serbestlik sağlandı,
- Savaş gemilerinin boğazlardan geçmesi konusunda birtakım kısıtlamalar yapıldı. Buna göre eğer Türkiye tarafsız ve savaş dışıysa, savaşan devletin gemileri boğazlardan geçemeyecektir. Ancak Türkiye bir savaşa girer ya da yakın bir savaş tehdidiyle karşı karşıya kalırsa, Boğazların kullanımı konusu tamamen Türkiye’ye aittir.
İmzalandığı tarihten itibaren yirmi yıllık bir süre için geçerli olacağı hüküm altına alınan Montrö Boğazlar sözleşmesi, herhangi bir imzacı devletin karşı çıkmaması nedeniyle günümüze kadar varlığını sürdürmüştür.