Tanzimat dönemi, Osmanlı İmparatorluğunun 1839 ile 1876 arasındaki 37 yıllık dönemini kapsar. Tanzimat Döneminin padişahları Sultan Abdülmecit ve Sultan Abdülaziz’dir. Bu dönemde yaşanan iki önemli gelişme vardır. Bunlar Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı’dır.
Osmanlı İmparatorluğu, yaşadığı sorunlara çözüm bulmak amacıyla ve Batılı devletlerin etkisiyle 19. yüzyıl başında bazı reform girişimlerine başladı. Bu çerçevede iktidarın yetkilerini ve devlet ile toplum arasındaki ilişkileri düzenleyen birtakım metinler ortaya çıktı.
Tanzimat Fermanı: Nedenleri ve Özellikleri
Bunlar arasında en önemlilerinden bir tanesi, 3 Kasım 1839’da Sultan Abdülmecit zamanında ilan edilen Gülhane Hattı Hümayunu yani Tanzimat Fermanı’dır. Gülhane Hattı Hümayun’u padişahın tek taraflı iradesinin sonucu olduğu için, 1808 yılında Sultan İkinci Mahmut tarafından ilan edilen Sened-i İttifak’tan farklı olarak bir ferman niteliğindedir.
Tanzimat Fermanının nedenleri şunlardır:
- Osmanlı devleti özellikle 17.yüzyıldan itibaren gereken zırai ve sınai reformları başaramamıştı. Ülkenin değişen toplumsal yapısı, büyük buhranlar yaratmış ve devletin dayandığı temelleri sarsılmıştı.
- Bozulan toprak rejimi; mahalli derebeylerin her yerde süren nüfuz mücadelesine ve bir otorite bunalımına sebep oldu. Bunun getirdiği çöküntü Pax Ottomana çevresinde yaşayan kavimlerin isyanına neden olmuştur.
- Ayrıca 19. Yüzyılın başından beri Osmanlı Devleti bir dizi ticaret anlaşmasıyla Avrupa ekonomisi ve siyaseti ile daha fazla bütünleşmekteydi. Bu durum Avrupa’nın iş yaptığı ve kendi komisyoncusu olan gayrimüslim tebaanın eşitlik ve güvenliğini sağlamak gerekçesiyle Osmanlı’nın iç işlerine karışmasına neden oluyordu. Tanzimat bürokrasisi ise Avrupa’yı işe karıştırmamak için her din ve gruptan tebaasına kendiliğinden eşitliğe yönelik haklar vermek yolunu benimseyecekti. Tanzimat Fermanında eşitlik ve güvenlik benzeri kavramlar bunun için yer almıştır. Ayrıca bu şekilde ayaklanmaların önüne geçileceği düşüncesi hâkimdir.
- Fermanın önemli bir diğer nedeni de yenilikçi bürokratlar grubunun daha güçlü olmak ve faaliyetlerini daha rahat yerine getirmek gereği duymalarıdır. Sened-i İttifaktaki ayanların yerini, Tanzimat Fermanında dışa dönük merkezi bürokratlar almış; padişahın geleneksel mutlak otoritesi bunlar lehine kısıtlanmıştır. Bundan sonra aydın bürokrat zümre, imparatorluğun işlevini yitirmiş kurumlarını ve sarsılan merkezi otoriteyi yeniden kurmak, devleti mali, idari, adlı alanlarda düzenli bir yapıya kavuşturmak için hakimiyeti ele geçirmişlerdir.
Yukarıda nedenlerini kısaca özetlemeye çalıştığımız Tanzimat Fermanı ile Padişah, tebaasına birtakım haklar bahşetmiş, bunlara uyacağına dair yemin etmiş, ancak bunlara uyulmamasını herhangi bir yaptırıma bağlamamıştır. Ancak yine de Tanzimat Fermanı içerdiği temel hak ve özgürlükler bakımından oldukça önemlidir. Zira kanunların üstünlüğüne vurgu yapılan bu fermanla,
- can güvenliği,
- şeref, haysiyet ve ırzın korunması,
- aleni yargılanma hakkı,
- askerlik hizmetlerinde adalet ve eşitlik,
- mali güce göre vergi alınması ilkesi,
- devlet harcamalarının kanunla yapılması ve denetlenmesi,
- mülkiyet hakkı,
- müsadere yasağı ve
- eşitlik ilkesi gibi konular hüküm altına alınmıştır.
Islahat Fermanı ve Özellikleri
1856 tarihli Islahat Fermanı ise Kırım Savaşı sonucunda toplanan Paris Konferansı öncesinde bazı Avrupa devletlerinin baskısıyla yine Sultan Abdülmecit zamanında ilan edilmiştir.
Temel hükümleri Sadrazam Ali Paşa ile İstanbul’daki İngiliz ve Fransız elçileri arasında kararlaştırılan bu fermanın asıl amacı, Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında tam bir eşitlik sağlamaktır.
Bu ferman ile adalet, vergi, askerlik, eğitim gibi birçok alanda gayrimüslimler ile Müslümanlar arasındaki eşitsizliklere son verilmiştir.
Islahat Fermanı da -her ne kadar, yapım sürecinde Avrupa devletleri ile pazarlıklar yapılmışsa da- tıpkı Tanzimat Fermanı gibi padişahın tek taraflı iradesini yansıtan bir ferman niteliğindedir.