Cumhuriyetin İlan Edilmesi ve Sonuçları (29 Ekim 1923)

 

Cumhuriyet, 1921 Anayasası’nda yapılan 29 Ekim 1923 değişikliğiyle kabul edildi. Cumhuriyetin ilanına giden süreci kısaca özetleyecek olursak;

 

Birinci TBMM bir yandan Kurtuluş Savaşı’nı başarıya ulaştırırken; diğer taraftan da birbiri ardına yaptığı yasal düzenlemelerle yeni rejimin temellerini attı.

 

Özellikle 1921 Anayasası, egemenliği kayıtsız şartsız millete veren birinci maddesiyle adını açıkça telaffuz etmese de cumhuriyetin habercisi oldu.

 


Mustafa Kemal Paşa, 22 Eylül 1923’te Wiener Neue Freie Presse muhabirine verdiği demeçte “Cumhuriyet” kelimesini ilk defa kamuoyu önünde açıkça dile getirdi.

 

Bu demecinde, 1921 Anayasası’nın ilk iki maddesini hatırlatan Mustafa Kemal Paşa, “bu iki maddeyi bir kelimede hulâsa etmek kabildir: Cumhuriyet” diyerek cumhuriyetin resmen ilan edilme sürecini başlattı. Mustafa Kemal Paşa’nın bu açıklamalarının ardından cumhuriyet konusu ulusal basında da yoğun tartışmalara neden oldu.

 

Artık cumhuriyetin ilanı an meselesiydi.

 

Cumhuriyet’in ilanı için uygun ortam, Ekim ayının son haftası içinde ortaya çıkacaktı. 27 Ekim günü Fethi Bey Kabinesi istifa etmişti ve yeni kabinenin kurulması gerekiyordu.

 

Ancak Anayasa’ya göre Bakanlar’ın tek tek Meclis tarafından seçilmesi gerekiyor ve bu durum yeni kabinenin kurulmasında birtakım zorluklara neden oluyordu.


Bu ortam içinde 28 Ekim akşamı Mustafa Kemal Paşa yakın çalışma arkadaşlarını Çankaya’da bir akşam yemeğine davet ederek onlara şu açıklamayı yaptı:

 

“Yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz!”

 

Yemek sonrasında Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa ile cumhuriyetin ilanını sağlayacak anayasa değişikliği önerisi üzerinde çalıştı.

 

Nihayetinde Anayasa’nın birinci maddesine “Türkiye devletinin şekl-i hükûmeti cumhuriyettir” maddesinin eklenmesi kararlaştırıldı.

29 Ekim’de Halk Fırkası Meclis grubu toplanarak Mustafa Kemal Paşa’yı hükümet krizini çözmekle görevlendirdi.

 

Konunu daha geniş kapsamlı bir şekilde ele alınması gerektiğini savunan Mustafa Kemal Paşa, asıl sorunun Anayasa’dan kaynaklandığını ve vekillerin tek tek meclis tarafından seçilmesinin hükümet içinde arzulanan görüş birliğini sağlayamadığını belirtti.

 

Ardından bu sorunu kökten çözmek üzere cumhuriyetin ilanına yönelik anayasa değişikliklerini içeren önergesini açıkladı.

 

Önce Halk Fırkası Meclis Grubu, ardından da TBMM Genel Kurulu anayasanın bazı maddelerinin değiştirilmesini benimsedi.

 

Böylece cumhuriyet resmen ilan edilmiş oldu.

Anayasa’nın birinci maddesinde yapılan değişiklikle Türkiye devletinin yönetim biçiminin cumhuriyet olduğu vurgulandı.

 

 

Anayasanın ikinci maddesinde yapılan değişiklikte ise Türkiye Devleti’nin dininin İslam, resmî dilinin Türkçe olduğu belirtildi.

 

Ayrıca yine aynı gün yapılan oylamayla birlikte Mustafa Kemal Paşa, toplantıda hazır bulunan 158 milletvekilinin oy birliğiyle Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı seçildi.

Mustafa Kemal Paşa Cumhurbaşkanlığına seçilmesinin ardından İsmet Paşa’yı başvekilliğe atadı.

 

Böylece Cumhuriyetin ilk hükümeti olan İsmet İnönü hükümeti, 30 Ekim’de meclisten güvenoyu alarak görevine başladı.

 

Mustafa Kemal Paşa’dan boşalan Meclis başkanlığı koltuğuna ise Fethi Bey (Okyar) seçildi.

 

 

Görüş ve Önerileriniz İçin