Basmacı Hareketi, Türkistan’da Sovyet yönetimin baskılarına karşı 1918’de başlayıp, 1930’ların başlarına dek süren isyan ve direniş hareketidir.
Baskın yapanlar anlamında kullanılan “Basmacı” ya da “Basmacı Hareketleri” ifadesi, Ruslar tarafından Rus işgaline uğramış olan Türk topraklarında kendilerine karşı gerilla savaşı veren Türk savaşçıları ifade etmek için kullanılmıştır.
Dolayısıyla Basmacı Hareketi bir anlamda Türkistan’ın milli mücadelesidir.
Ruslar bu harekete “basmacı hareketi” derken; harekete katılan savaşçılar kendilerini daha çok “Korbaşı” olarak adlandırmışlardır.
Basmacı Hareketlerinin tek gayesi, Türkistan’ı Ruslardan kurtararak istiklaline kavuşturmaktır. Basmacı hareketinin ünlü liderlerinden Şir Muhammed Bey, hedeflerini şöyle açıklamıştır:
“Türkistan Türkistanlılarındır. Türkistan’dan yabancı boyunduruğunu kovacağız.”
Basmacı Hareketi 1918 yılı başında Millî Hokand hükûmetinin Ruslar tarafından dağıtılması üzerine halkın da desteğini alan bir halk hareketine, bir milli harekete dönüşmüştür.
Asıl gücünü köylüler ve din adamlarından alan ve temel hedefi Türkistan’a bağımsızlık kazandırmak olan bu hareket, 1918 yılı itibariyle bütün Fergana Vadisi‘ne yayıldı.
Hokand şehrinde başlayan Basmacı Hareketi, kısa zamanda Fergana vadisine ve diğer bölgelere yayıldı. Eylül 1919’da tekrar Türkistan (Fergana) hükûmeti kuruldu. Bu bölgede Ruslarla birlikte hareket eden Ermeniler, 180 Türk köyünü ateşe verdi. Bütün Türkistan’ı işgal etmek isteyen Sovyet Rusya ve Basmacılar arasında çok çetin mücadeleler yaşandı.
Enver Paşa’nın 8 Kasım 1921’de Türkistan’a gelip Basmacılara katılmasıyla mücadeleler daha da şiddetlendi. Enver Paşa, dağınık ve gerilla harbi şeklinde devam eden mücadeleyi, modern bir askeri disiplin içinde örgütlemeye çalışmıştır.
1922’de Sovyet Rusya’nın genel bir saldırıya geçmesi üzerine “Basmacı liderleri” birbirlerinden ayrılmak zorunda kaldılar. Enver Paşa’nın Ağustos 1922’de şehit olmasıyla Basmacı Hareketleri devam etmesine rağmen istenilen sonuca ulaşılamadı.
Basmacı Hareketi denilen bu bağımsızlık mücadelesi, aralıklarla 1931’e kadar sürdü ve bu tarihten sonra Ruslar, Basmacı Hareketi’ne kesin olarak son verdiler. Basmacı Hareketlerinin başarıya ulaşamamasının üç temel nedeni vardı. Bunlar:
- Basmacı Hareketlerinin kendi aralarında düzenli birlikler kuramamaları
- Rusların geniş askeri ve teknolojik imkanları karşısında, Basmacı Hareketlerinin oldukça kısıtlı imkanları. Örneğin, makineli tüfeğe dahi sahip olmamaları,
- Basmacı Hareketleri’nin dışarıdan yardım alamamaları’dır.
Basmacı Hareketlerinin de bastırılmasının ardından Türkistan’daki Rus egemenliği iyice pekişti.
5 Aralık 1936’da Batı Türkistan’da SSCB’ye bağlı Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan cumhuriyetleri kuruldu. Bu cumhuriyetlerin millî bir askerî güce sahip olma hakları kaldırıldı.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra Sovyet yöneticileri, savaş sırasında değişik Türk ve Müslüman topluluklarını, düşmanla iş birliği yapmakla suçladılar. Bunun sonucunda Kırım Türklerini ve Kafkasya’da yaşayan Karaçay, Balkar, Ahıska (Meshet), Çeçen ve İnguş halklarını, Orta Asya ve Sibirya’ya sürgün ettiler.